Pudełko na historię

Muzeum Historii Polski wyrosło w samym sercu Warszawy, na terenie obarczonym bogatą, choć trudną historią. Jest to realizacja, na którą wyczekiwano z dużymi nadziejami. Jak architekci z biura WXCA wykorzystali walory jego niezwykłej lokalizacji? Jak formalnie rozwiązali problem zbudowania nowoczesnego muzeum na miarę XXI wieku w historycznym otoczeniu? Zalety i wady budynku MHP w naszym materiale analitycznym.

Kontekst historyczny

Warszawska Cytadela, forteca z XIX wieku zlokalizowana na Żoliborzu, została wybudowana z rozkazu cara Mikołaja I. Przez wiele lat dostęp do niej mieli wyłącznie żołnierze, a z powodów strategicznych nie była uwzględniona na żadnych mapach. Z czasem miejsce to zaczęło stopniowo otwierać się na mieszkańców. W latach 60. XX wieku otwarto tam oddział Muzeum Niepodległości, a w 1993 roku zainaugurowano Muzeum Katyńskie. Mimo to, większa część terenu przez długi czas pozostawała pod kontrolą wojska i nie była dostępna dla odwiedzających. Teraz, zmieniając się dzięki nowym inwestycjom, takim jak Muzeum Historii Polski i Muzeum Wojska Polskiego, Cytadela zyskuje nowe, pozytywne znaczenie. Z terenu wojskowego, niedostępnego i owianego tajemnicą, zmienia się w przestrzeń otwartą, pełną życia i kultury.

Paradoksy lokalizacji

Lokalizacja Muzeum na terenie Cytadeli niesie ze sobą swoiste paradoksy. Z jednej strony, jest to miejsce o silnym, historycznym obciążeniu, co może wzbudzać kontrowersje jako lokalizacja Muzeum Historii Polski. Z drugiej jednak strony, poprzez nowe inwestycje, Cytadela ma szansę przestać być symbolem opresji, a stać się symbolem pamięci i nowoczesności. W dodatku, jej centralne położenie czynią muzeum łatwo osiągalnym komunikacyjnie punktem na kulturalnej mapie stolicy. W mediach pojawiły się jednak wątpliwość co do tej kwestii.

Problemem jest przede wszystkim brak miejskiego oznakowania komunikacji do MHP. To jednak pewnie szybko zostanie nadrobione.  Postulowane jest także stworzenie kładki prowadzącej do terenu Cytadeli na osi al. Wojska Polskiego, przerzuconej nad parkiem w dawnej fosie otaczającej fortyfikację. Kładka ma mieć 80 metrów długości i 3,5 metra szerokości. Radni Żoliborza wystosowali nawet apel o jej jak najszybsze zbudowanie. „Została opracowana dokumentacja projektowa. W tej chwili występujemy do Agencji Mienia Wojskowego o złożenie oferty na wykonanie kładki i z chwilą podpisania umowy wejdzie tutaj wykonawca. Chcemy najpierw zbudować kładkę, a potem wykończyć historyczne kazamaty, które znajdą się pod nią. Całość zostanie oddana do użytku w 2025 r., ale kładka może być gotowa już w 2024 r.” - zapowiedziały władze Muzeum Wojska Polskiego.

Fasada jak obłożona glazurą?  

Największe kontrowersje dotyczą samej formy architektonicznej obiektu MHP. Zwiedzający często wyrażają wątpliwości co do jakości tej architektury, określając budynek jako smutny, szary klocek, który dominuje nad okolicą i niekorzystnie wpływa na krajobraz miejski.

Biorąc pod uwagę okazałość i specyfikę całego założenia MHP i Cytadeli, trudno zgodzić się z tymi opiniami. Cytadela Warszawska od początku swojego istnienia była miejscem, któremu towarzyszyła masywna architektura wojskowa. Pod względem urbanistycznym, całość założenia Muzeum Historii Polski również harmonijnie wpisuje się w bogatą historię miejsca. Projekt, choć nowoczesny i wywołujący mieszane reakcje, został starannie przemyślany - tak, aby odzwierciedlać i kontynuować architektoniczną i historyczną spuściznę Cytadeli Warszawskiej. Zamiast odcinać się od przeszłości, muzeum stara się być jej nowoczesnym rozwinięciem, odnosząc się do masywnych struktur wojskowych, które od dawna definiują ten teren.

Wyróżniająca się elewacja, choć według niektórych przypomina "glazurę w łazience", dla innych jest świadectwem artystycznej głębi i refleksji nad historią. Architekci Krzysztof Budzisz i Paweł Grodzicki z biura WXCA bronią swojego projektu podkreślając, że każdy aspekt elewacji został starannie przemyślany, aby stworzyć nie tylko estetyczną strukturę, ale również przekazać pewne metaforyczne treści. Kluczowym elementem tej kompozycji są tafle marmuru, które zostały specjalnie dobrane do siebie kolorystycznie. Zastosowanie jaśniejszych płyt w wyższych partiach budynku ma na celu złagodzenie jego masywności, stworzenie wrażenia smukłości i lekkości.

Na elewacji Muzeum Historii Polski mamy do czynienia z ciekawą grą detali. Jak tłumaczy Krzysztof Budzisz, poszczególne motywy na fasadzie nawiązują do bogatej historii polskiej architektury. Szczególną uwagę zwraca wzór inspirowany gotyckim sklepieniem kryształowym, a także elementy przypominające modernistyczną halę Spodek w Katowicach. Najbardziej bezpośrednim odniesieniem jest umieszczona nad głównym wejściem prezentacja motywu z Drzwi Gnieźnieńskich. Takie płaskorzeźbione fryzy znajdują się na całej elewacji.  

Skóra budynku nawiązuje do historycznego konceptu "spolia". Tradycyjnie oznacza on wykorzystywanie części starych budynków do wznoszenia nowych. W przypadku muzeum nie chodzi jednak o dosłowne wykorzystnie starych materiałów, ale raczej o adaptację i włączenie architektonicznych motywów z różnych okresów historycznych do projektu nowoczesnej struktury. Te elementy posiadają dwojakie znaczenie: symboliczne i estetyczne. Każdy detal nie tylko dodaje obiektowi wartości wizualnej, tworząc unikalną architekturę, ale także niesie ze sobą głębsze, kulturowe i historyczne odniesienia. Architektura jest tutaj rozumiana jako fizyczna manifestacja idei i narracji, które zostały w niej zakodowane. Wzory i motywy wchodzą ze sobą w interakcje, tworząc skomplikowany, ale spójny obraz, który odzwierciedla złożoność polskiej historii i kultury. Całość zachęca do refleksji nad upływem czasu oraz naszymi związkami z przeszłością i procesami historycznymi.

O symbolice w swoim projekcie piszą architekci WXCA: „Architektura budynku Muzeum Historii Polski jest świadomie budowaną narracją zapisaną w kamieniu i współczesnej formie: opowieścią o nawarstwianiu historii, odkrywaniu, odsłanianiu wielorakich znaczeń przeszłości, otwartości oraz o wolności, będącej hasłem przewodnim Muzeum. Kamienna bryła w swym wizualnym wyrazie odnosi się do nawarstwień czasu budujących materię historii. W kolejnych warstwach, niczym w przekroju archeologicznym, dostrzegamy ślady ludzkich działań, zdarzeń historii, epok. Indywidualny rysunek („osobowość”) każdej płyty kamienia, ich formacje, kompozycje, ornamentowe przetworzenia tworzą misterną tkankę wyrażającą tak indywidualny, jak zbiorowy wymiar historii, nakładanie się naturalnych i kulturowych procesów, budowanie i zacieranie pamięci. Ten zapis czasu w materii trwa.”

Tylko czy symbolika zawarta w projekcie Muzeum Historii Polski nie jest zbyt skomplikowana i ukryta dla przeciętnego odbiorcy? Choć nadmierna dosłowność w projektach architektonicznych często nie jest pożądana, to poziom złożoności tego konkretnego obiektu jest tak wysoki, iż w pełni docenią go jedynie ci, którzy posiadają fachową wiedzę i umiejętność interpretacji niuansów projektu.

Czy aby marmur?

Pojawiają się również wątpliwości dotyczące materiału użytego w budowie muzeum. Marmur, choć szlachetny i estetycznie atrakcyjny, nie jest materiałem typowo polskim. Ten użyty w MHP został sprowadzony z Portugalii, co rodzi pytania o zgodność z ideą lokalności i zrównoważonego rozwoju. Taki wybór stoi w sprzeczności nie tylko z promowaniem lokalnych materiałów, ale również z nowymi dyrektywami dotyczącymi zeroemisyjności i ochrony środowiska, podkreślającymi znaczenie minimalizowania śladu węglowego poprzez ograniczenie transportu długodystansowego i wykorzystanie lokalnych zasobów. Dodatkowo, marmur, który został wybrany jako kluczowy materiał w projekcie, jest powszechnie kojarzony przede wszystkim z Włochami czy Grecją. To właśnie w tych krajach historia dosłownie wyryta jest w marmurze i widoczna niemal na każdym kroku, od antycznych ruin po renesansowe budowle. Ponadto, marmur od wieków uchodzi za symbol luksusu i bogactwa.

W kontekście Polski, kraju o zupełnie innej historycznej i kulturowej narracji, wybór marmuru jako dominującego materiału budowlanego może budzić wątpliwości. Czy rzeczywiście luksusowy i kosztowny marmur, który przybywa z daleka, jest w stanie oddać ducha polskiej historii i tożsamości? Czy nie należało poszukać materiału, który bardziej autentycznie odzwierciedlałby polskie dziedzictwo i kontekst kulturowy? Architekci tak uzasadniają swój wybór: „Minimalistyczna, monolityczna bryła Muzeum może przypominać nieco swoją formą ociosany kamienny blok. Jego fasada została wyłożona kamiennymi płytami o różnorodnym rysunku. Są one ułożone w poziome pasma podkreślające warstwową, stratygraficzną strukturę kamienia. To struktura właściwa materii geologicznej, ale też archeologii – zachodzącym po sobie procesom naturalnym, społecznym i kulturowym. Zdecydowaliśmy się na marmur ze względu na jego wyrazisty rysunek. Każda z marmurowych płyt jest inna, niepowtarzalna, tak jak cała historia składa się z niepowtarzalnych, jednostkowych zdarzeń”.

Ten tok rozumowania wzbudza jednak wątpliwości. Czy zaproponowana symbolika nie jest zbyt uniwersalna, abstrakcyjna i pozbawiona odniesienia do lokalnego kontekstu? Czy marmur jako jej medium nie jest jednak strukturą obcą polskiemu kontekstowi kulturowemu?

Funkcja

Może warto jednak skupić się na funkcji muzeum. Choć forma architektoniczna jest istotna i wywołuje szeroką dyskusję, to ostatecznie to, co znajduje się w środku, może mieć znacznie większe znaczenie. Nie znamy jeszcze dokładnego kształtu stałej wystawy, która będzie sercem Muzeum Historii Polski i która w rzeczywistości zdefiniuje charakter tego miejsca. Kluczowe staje się zatem pytanie o narrację, którą będzie przekazywać. Jaką historię Polski opowie i w jaki sposób zostanie ona zaprezentowana? To zdecyduje o tym, jak muzeum będzie odbierane i jaką rolę odegra w kształtowaniu świadomości historycznej i kulturowej. „Zależało nam, aby stworzyć miejsce wielowymiarowego kontaktu z historią Polski, refleksji, a także dyskusji, zdobywania wiedzy, kontaktu z kulturą, ośrodkiem życia społecznego.” – dodaje Paweł Grodzicki, architekt z zespołu projektowego Muzeum Historii Polski.

Aby móc w pełni ocenić obiekt trzeba także sprawdzić sposób realizacji podstawowego zadania budynku. Wtedy dopiero zrozumiemy, czy i jak skutecznie oddziałuje on na odwiedzających, czy potrafi wywołać głębszą refleksję oraz jakie emocje wzbudza. „Najistotniejsza zmiana, jaka dokonuje się na naszych oczach, dotyczy właśnie zrozumienia, że muzeum jest obszarem emocji” – pisze w „Emocjoneum” prof. Dorota Folga-Januszewska. 

Mimo swoich zalet i wad oraz zażartych sporów zwolenników i przeciwników budynku, nie można zaprzeczyć, że Muzeum Historii Polski ma potencjał do odegrania kluczowej roli w formułowaniu polskiej tożsamości. Jako miejsce, w którym opowiedziana będzie historia, może stać się ważnym punktem na mapie kulturowej nie tylko dla Polaków, ale również dla turystów z całego świata. To, jak ta prezentacja zostanie przyjęta i jakie emocje wywoła, będzie też ostateczną miarą dla oceny słuszności zastosowania wybranej przez projektantów strategii.

Tekst opracowała Magdalena Wałek

Architektka i doktorantka związana z Wydziałem Architektury Politechniki Śląskiej. Specjalizuje się w wykorzystaniu nowoczesnych narzędzi cyfrowych w ochronie dziedzictwa kulturowego i zabytków. Redaktorka portali Grupa Sztuka Architektury.

Nie przegap okazji!!!

zapisz się do naszego newslettera