Miasta i gminy przyjazne seniorom – przegląd koncepcji adaptacji środowisk lokalnych do starzenia się społeczeństwa

Starzenie się społeczeństwa to nie problem, lecz naturalne wyzwanie demograficzne, które wymaga przemyślanej adaptacji przestrzeni miejskich. Istnieje co najmniej kilkanaście koncepcji teoretycznych – od miast przyjaznych pieszym z lat 60. po najnowsze rozwiązania inteligentnych przestrzeni – które mogą służyć architektom, urbanistom i planistom jako narzędzia do tworzenia środowisk wspierających aktywne starzenie się. Kluczem do sukcesu nie jest przy tym wybór jednej, "najlepszej" teorii, ale eklektyczne podejście łączące różne koncepcje w zależności od lokalnych potrzeb i możliwości.

Społeczne determinanty zdrowia jako fundament planowania przestrzennego

Współczesne podejście do projektowania miast i gmin przyjaznych seniorom wywodzi się z modelu społecznych determinantów zdrowia, opracowanego na początku lat 90. XX wieku. Ten rewolucyjny sposób myślenia o zdrowiu publicznym pokazuje, że jedynie 21% naszego stanu zdrowia zależy od genów, podczas gdy aż 79% stanowią czynniki społeczne i środowiskowe. Wśród nich 38% to styl życia, 23% sieci wsparcia społecznego, 7% środowisko zabudowane, a 11% pozostałe uwarunkowania, w tym dostęp do służby zdrowia.

Ta proporcja ma fundamentalne znaczenie dla architektów i urbanistów. Oznacza bowiem, że poprzez świadome kształtowanie przestrzeni można znacznie bardziej wpłynąć na jakość życia seniorów niż przez rozbudowę systemu opieki zdrowotnej. Środowisko zabudowane – warunki mieszkaniowe, miejsca pracy, dostępność przestrzeni publicznych – bezpośrednio oddziałuje na nasze funkcjonowanie. Różnica między pracą w biurze, a w hucie czy między mieszkaniem w budynku z windą. a w kamienicy bez niej może decydować o tym, jak długo zachowamy sprawność fizyczną i niezależność.

Model zdrowego starzenia się, zaktualizowany przez WHO w 2015 roku, wskazuje trzy kluczowe etapy życia, w których można interweniować. Pierwszy to okres wysokiej sprawności przed 60. rokiem życia, drugi – stopniowy spadek możliwości organizmu, trzeci – zauważalne ograniczenia poznawcze i fizyczne po 75. roku życia. Na każdym z tych etapów można oddziaływać na trzech poziomach: poprzez usługi zdrowotne, opiekę długoterminową oraz – co najważniejsze z perspektywy planistów – przez zmianę otoczenia fizycznego. To ostatnie podejście przynosi największe korzyści, ponieważ działa profilaktycznie na wszystkich etapach życia.

Wyzwaniem pozostaje jednak złożoność systemu determinantów zdrowia. Na kształtowanie przyjaznych przestrzeni wpływa wiele podmiotów – rząd, samorządy, organizacje pozarządowe, biznes – które często mają różne interesy i priorytety. Efektywne planowanie wymaga więc nie tylko wiedzy technicznej, ale także umiejętności negocjacji i budowania kompromisów między różnymi aktorami sceny publicznej.

Ewolucja koncepcji: od miast przyjaznych pieszym do inteligentnych przestrzeni

Historia teoretycznego podejścia do adaptacji miast dla starzejącego się społeczeństwa sięga lat 60. XX wieku i obejmuje obecnie co najmniej 14 różnych koncepcji. Każda z nich kładzie nacisk na inne aspekty funkcjonowania seniorów w przestrzeni miejskiej, tworząc bogaty katalog rozwiązań dla współczesnych planistów.

Najstarszą koncepcją są miasta przyjazne pieszym z lat 60., skupiające się na potrzebach osób poruszających się pieszo – seniorów, dzieci, osób niepełnosprawnych czy o niskich dochodach. Głównym wyzwaniem pozostaje konflikt z lobby motoryzacyjnym, które preferuje rozwiązania samochodowe kosztem przestrzeni dla pieszych. Lata 70. przyniosły koncepcję miast uczących się, później rozszerzoną o ideę uczenia się przez całe życie. Kluczowe stało się zapewnienie łatwego dostępu do ośrodków edukacyjnych, bibliotek, uniwersytetów trzeciego wieku i innych miejsc kształcenia ustawicznego.

Koncepcja zdrowych miast, promowana przez WHO od 1986 roku, postuluje planowanie wszystkich przestrzeni tak, by pozytywnie oddziaływały na determinanty zdrowia. Oznacza to maksymalizację terenów zielonych, stref aktywności fizycznej i rozwiązań prozdrowotnych. Wyzwaniem pozostaje fragmentaryzacja działań i trudność w egzekwowaniu standardów od prywatnych właścicieli nieruchomości.

Lata 90. przyniosły koncepcję miast praw człowieka, skupiającą się na zapewnieniu godnych warunków życia grupom marginalizowanym, w tym seniorom. Równolegle rozwijała się idea miast dostępnych i bez barier, wywodząca się z projektowania uniwersalnego. Ta ostatnia ma silne podstawy prawne w postaci Międzynarodowej Konwencji Praw Osób z Niepełnosprawnościami, co ułatwia jej wdrażanie, choć wiąże się z wysokimi kosztami adaptacji istniejącej infrastruktury.

Przełom XXI wieku przyniósł koncepcję miast inteligentnych, opartą na gromadzeniu i przetwarzaniu danych w celu automatyzacji procesów w budynkach i przestrzeniach publicznych. Mimo atrakcyjności technologicznych rozwiązań, koncepcja ta rodzi pytania o prywatność, bezpieczeństwo danych i koszty implementacji zaawansowanych systemów informatycznych.

Współczesne podejścia: od demencji do odporności na kryzysy

Najnowsze koncepcje odpowiadają na specyficzne wyzwania XXI wieku. Miasta przyjazne osobom z demencją, rozwijane od 2004 roku najpierw w Japonii, oferują konkretne wytyczne projektowe dla osób z zaburzeniami poznawczymi. Koncepcja miast i gmin przyjaznych starzeniu się, sformalizowana przez WHO w 2007 roku, stała się najbardziej rozpoznawalną, choć jej główną słabością jest brak podstaw prawnych wymuszających wdrażanie.

Miasta międzypokoleniowe promują integrację różnych grup wiekowych poprzez mieszkania międzypokoleniowe, co-housing i centra współpracy. Wyzwaniem są ograniczenia prawne, jak polskie przepisy o ochronie małoletnich. Srebrne miasta, koncepcja OECD, traktują seniorów jako konsumentów, pracowników i inwestorów, koncentrując się na aspektach ekonomicznych kosztem społecznych.

Miasta troskliwe, wywodzące się z teorii feministycznych, zwracają uwagę na infrastrukturę opieki i potrzeby opiekunów, głównie kobiet. Miasta odporne, rozwijane po huraganie Katrina, przygotowują przestrzenie na kryzysy jak pandemie czy klęski żywiołowe. Popularne miasta piętnastominutowe postulują dostępność kluczowych usług w odległości kwadransa pieszo od miejsca zamieszkania.

Najnowsza koncepcja Banku Światowego z 2022 roku – miasta gotowe na starzenie – skierowana jest do krajów rozwijających się, szczególnie Afryki, by uniknęły błędów popełnionych w Europie i od początku budowały infrastrukturę dostosowaną do potrzeb seniorów.

Przyszłość planowania: między regulacjami a innowacjami

Rozwój koncepcji miast przyjaznych seniorom będzie kształtowany przez nadchodzące zmiany prawne i technologiczne. Kluczowe znaczenie może mieć przygotowywana przez ONZ Konwencja Praw Osób Starszych, która – podobnie jak konwencja dotycząca osób z niepełnosprawnościami – może stać się wiążącym instrumentem prawnym wymuszającym adaptację przestrzeni.

Kompas konkurencyjności Unii Europejskiej z 2025 roku promuje materiały odnawialne i przyjazne środowisku, co oznacza większe wykorzystanie drewna, grzybów i innych nowoczesnych materiałów budowlanych. Nowe cele zrównoważonego rozwoju po 2030 roku prawdopodobnie jeszcze mocniej uwzględnią potrzeby starzejącego się społeczeństwa.

W Polsce kluczowe będą dokumenty strategiczne – koncepcja rozwoju kraju i strategia do 2035 roku – które określą ramy planowania przestrzennego. Równocześnie rozwijający się pakiet regulacji cyfrowych UE (akty o sztucznej inteligencji, zarządzaniu danymi, usługach cyfrowych) będzie kształtował możliwości implementacji inteligentnych rozwiązań w przestrzeniach miejskich.

Praktyczne wdrażanie wymaga podejścia eklektycznego – łączenia elementów różnych koncepcji w zależności od lokalnych potrzeb i możliwości. Kluczem do sukcesu nie jest wybór jednej "najlepszej" teorii, ale świadome wykorzystanie bogactwa dostępnych rozwiązań, dostosowanych do specyfiki konkretnego miejsca i społeczności. Tylko takie podejście pozwoli stworzyć przestrzenie, które rzeczywiście wspierają aktywne i godne starzenie się w XXI wieku.

Opracował: Krzysztof Sołoducha

Nie przegap okazji!!!

zapisz się do naszego newslettera