Kolor, przestrzeń, neuronauka

Emocjonalne odczuwanie kolorów odwołuje się do wytworzonych ewolucyjnie automatyzmów; jest na przykład ściśle związane z percepcją różnych długości fal światła i wykorzystywaniem do tego większej lub mniejszej ilości energii, co skutkuje podwyższeniem lub obniżeniem tętna i ciśnienia krwi. Świadome projektowanie kolorów musi jednak uwzględniać oprócz czynnika fizjologicznego także różnice kulturowe w ich odbiorze – mówi Laura Sangiorgi w rozmowie z Magdaleną Wałek.

Magdalena Wałek (MW): Czy możesz na początek wyjaśnić podstawowe prawa neurobiologii, które leżą u podstaw percepcji kolorów? Jak ich zrozumienie wpływa na sposób podejścia do projektowania architektonicznego?

Laura Sangiorgi (LS): Na początek bardzo ważne jest wyjaśnienie samego pojęcia percepcji. Rozumiemy otaczające nas środowisko dzięki wrażeniom dostarczanym przez zmysły oraz przez wykorzystanie filtrów kulturowych, osobistej historii, fizycznego sposobu widzenia i innych aspektów poznania, które są przetwarzane i komponowane przez system poznawczy po to, aby wytworzyć "fenomenalną rzeczywistość". Ponadto, widzenie koloru prawie zawsze wiąże się z percepcją synestetycznych (pochodzących z różnych zmysłów) znaczeń – badania pokazują, że kolor wpływa na nasze odczuwanie temperatury, wagi, smaku i zapachu.

Możemy więc powiedzieć, że percepcja koloru w środowisku zbudowanym jest zawsze powiązana z wrażeniami wizualnymi, asocjacyjnymi, synestetycznymi, symbolicznymi, emocjonalnymi i psychologicznymi. Kiedy mówimy o percepcji i architekturze, nie możemy także ignorować teorii "ucieleśnienia" wedle której wchodzimy w interakcje ze środowiskiem, ponieważ jesteśmy obecni w przestrzeni poprzez nasze ciało, a otoczenie wywołuje w nim (naszym ciele) psychofizjologiczne reakcje. Reakcje emocjonalne, które są zawsze wielozmysłowe, są właśnie odpowiedziami na bodźce pochodzące ze środowiska.

Kolor jest obecny w naszych systemach poznawczych przez materialność przestrzeni i poprzez przenikające ją światło, zarówno naturalne, jak i sztuczne, które pozwala nam odróżnić barwy. Bez światła świat jest achromatyczny. W projektowaniu przestrzeni nie można ignorować powyższych rozpoznań i projektowanie chromatyczne w środowisku jest ściśle związane z dostępem światła do powierzchni materiałów i jego odbić w przestrzeni oraz oku (refrakcji). Kolor jest więc ważnym i znaczącym elementem kształtowania przestrzeni, poza modą czy dekoracją.

A jaki jest związek między kolorem a rekcjami emocjonalnymi? Jak kolorystyka wpływa na odbiór emocjonalny przestrzeni?

Emocjonalna odpowiedź na działanie kolorów ma elementy wytworzone ewolucyjnie; jest to na przykład ściśle związane z fizyczną percepcją różnych długości fal światła. Na przykład w przypadku czerwieni nasze oko bardziej się męczy, a więc fizycznie zużywa więcej energii, co skutkuje podwyższeniem tętna i ciśnienia krwi; odwrotnie dzieje się w przypadku niebieskiego, co prowadzi do wniosku, że czerwony jest bardziej aktywujący, podczas gdy niebieski jest relaksujący. Odbiór kolorów jako ciepłych i zimnych jest także wrodzony, ma podłoże ewolucyjne.

Robert Plutchik opracował psychoewolucyjną teorię emocji, która pomaga klasyfikować emocje na podstawowe i wtórne pierwszego oraz drugiego stopnia. Argumentował, że emocje podstawowe są wynikiem rozwoju ewolucyjnego i że odpowiedź na każdą taką emocję jest taka, aby zapewnić najwyższy poziom przystosowawczy.

Ale kiedy myślimy o projektowaniu kolorów, musimy głównie rozważyć kontrasty kolorów, tekstur świetlnych i refrakcji światła. Nasz aparat percepcyjny reaguje na zmiany światła. Ekstremalne kontrasty męczą nasze oczy i nasz układ nerwowy: u podstaw ergonomii wizualnej leży więc równowaga między światłem a kolorem. W nadmiernie stymulowanych środowiskach występuje nadmiar informacji wizualnych, podczas gdy w środowiskach niedostatecznie stymulowanych brakuje bodźców. W takich przestrzeniach można być wystawionym na ekstremalne reakcje emocjonalne, które mogą powodować krótkotrwałe lub długotrwałe szkody.

Czy są jakieś konkretne studia przypadków lub wyniki badań, którymi możesz się podzielić, a które podkreślają znaczenie koloru w projektowaniu środowiska?

Gdy mówimy o kolorze w środowisku, musimy pamiętać, że nie można ocenić emocjonalnej odpowiedzi dyktowanej wyłącznie przez kolory, ponieważ istnieje wiele czynników, takich jak światło, kształt i inne elementy, które wpływają na naszą percepcję przestrzeni. Jest to temat szeroko dyskutowany, ale nie ma dużo nowej literatury naukowej na ten temat. Możemy odwołać się do niektórych tekstów Frielinga, Birrena i Mahnkego dotyczących zastosowania koloru w przestrzeni i reakcji psychologicznych na kolorystykę. Są bardzo interesujące i niezbędne do rozpoczęcia studiów nas tym tematem, ale nie są one bardzo nowe. Mogę przytoczyć też eksperyment Günesa i Olguntürka z 2019 roku w którym emocjonalne reakcje na kolory czerwony, zielony, niebieski i szary w salonie były badane metodą ankietową odwołującą się do samooceny grupy badanej.

Uczestnicy najpierw obejrzeli krótki film o modelu 3D salonu. Następnie poproszono ich o dopasowanie wyglądu salonu w różnej kolorystyce do wyrazów twarzy związanych z sześcioma podstawowymi emocjami. Najczęściej wymienianymi emocjami związanymi z kolorem czerwonym pokoju były obrzydzenie i szczęście, podczas gdy najmniej wymieniane były smutek, strach, gniew i zaskoczenie; dla zielonego pokoju neutralność i szczęście były najczęściej wymieniane, a gniew, zaskoczenie, strach i smutek były wymieniane najrzadziej; dla niebieskiego najczęściej wskazywaną emocją była neutralność, podczas gdy gniew i zaskoczenie wskazywano rzadko. Neutralność, obrzydzenie i smutek najczęściej pojawiały się w przypadku szarego pokoju. Nie stwierdzono różnic płciowych w reakcjach emocjonalnych na salony o różnych kolorach ścian.

Ten eksperyment miał jednak charakter wirtualny i został przeprowadzony bez uwzględnienia elementu ucieleśnienia, więc myślę, że jest bardzo interesujący, ale ma ograniczone zastosowanie w praktyce projektowej.

Jak te zasady percepcji kolorów u ludzi wpływają na projektowanie architektoniczne? Czy możesz podać przykłady, jak stosować te zasady w praktyce?

Kiedy mówię o projektowaniu kolorów to odnoszę się do opisu różnych elementów i czynników, które wpływają na emocjonalny odbiór środowiska zbudowanego. Aby osiągnąć określony wynik w kategoriach emocjonalnych, należy rozumieć aspekty percepcyjne i ich fizyczne przedstawienie, a także interakcję elementów, które razem tworzą pożądane środowisko. Często znaczące wyniki można osiągnąć tylko poprzez zmianę koloru ścian. Z firmą Impronta konsultowaliśmy projekt przestrzeni regeneracyjnych/korytarzy w biurach Arup w Warszawie. W tej konsultacji był etap wstępny obejmujący badania neurobiologiczne i wypływające z nich wnioski, których celem było nakreślenie potrzeb i doświadczeń poznawczych wymaganych do kontynuowania konkretnego doradztwa projektowego. Byłam zaangażowana w projektowanie kolorystyki tego projektu i było to wyzwanie, aby spróbować znaleźć odpowiedzi na różne potrzeby, na przykład między zarysować wyraźne granice pomiędzy obszarem gastronomicznym a strefą głębokiego relaksu i przerw w pracy.

Jednym z ważnych, praktycznych wniosków wypływających z badań jest na przykład nie używanie optycznej bieli na ścianach, a tylko bieli  chromatycznej, ponieważ ma ona kolorowe cienie i tworzy łagodniejsze kontrasty wolumetryczne. Jest to znaczące doświadczenie dla wielu moich klientów, gdyż uważają zazwyczaj biel za kolor mający najmniejszy wpływ, taki, który wskazuje pustkę. Moje projekty uwzględniają więc kolory, ale przede wszystkim kontrasty między kolorami, takie jak: ciepło/zimno, jasne/ciemne, komplementarne/kontrastowe. Innym fundamentalnym elementem jest użycie skal szarości, aby zrozumieć, jak przestrzeń będzie postrzegana, biorąc pod uwagę skalę jasne-ciemne, a nie chromatykę. Innym ważnym działaniem jest uzdrawianie przestrzeni, np.  przestrzeni z bardzo kontrastującymi kolorami, które tworzą męczące i nieprzyjazne, "hałaśliwe" środowiska. Zdarza się również leczenie z doświadczenia zamknięcia spowodowanego ciasnymi przestrzeniami wynikającego z użycia bardzo ciemnych lub monochromatycznych kolorów ścian.

A czym różni się podejście do koloru w przypadku projektowania przestrzeni publicznych i prywatnych?

Zawsze musimy mieć na uwadze specyficzne i ogólne aspekty percepcyjne i poznawcze. W przypadku przestrzeni publicznych trzeba projektować tak, aby przestrzeń była czytelna dla wszystkich, a następnie zagłębiać się w niektóre specyficzne wymagania w zależności od typu użytkownika, na przykład domy opieki będą wyglądały inaczej niż szkoły. W przypadku przestrzeni prywatnych dużo bardziej trzeba uwzględniać osobisty gust klienta.

Czy ważne są różnice kulturowe w percepcji kolorów i ich symbolice?

Tak, oczywiście, wiemy, że reakcje fizjologiczne są podobne w różnych kulturach, jak chociażby wykazał Ekman dla uniwersalnych wyrazów twarzy prezentujących emocje. Ale istnieją także różnice. Kolor podlega aspektowi kulturowemu, a więc symbolicznemu, który jest bardzo ważny dla środowiska, w których żyjemy. W związku z tym konieczne jest udokumentowanie i dobre poznanie symbolicznego znaczenia kolorów dla kultury naszego klienta, aby móc projektować świadomie.

Czy spotkałaś się ze sceptycyzmem co do wpływu koloru? Jak odnosisz się do takich obaw?

Tak oczywiście, ale sceptyczni na początku klienci pod wpływem dyskusji modyfikują swoją wrażliwość i świadomość użycia koloru w środowisku zbudowanym. W fazie początkowej staram się uzyskać poczucie atmosfery, jaką będzie miała przestrzeń, używając tablic kolorów i teksturalnych przykładów wykończeń; czasami nawet renderów – choć te ostatnie mogą być mylące, ponieważ nie są w stanie oddać poprawnej chromatyczności. Są pomocne przede wszystkim dla osób, które mają trudności z wyobrażeniem sobie przestrzeni. Propozycje przebiegają równolegle z narracją projektu, podkreślane są kreowane reakcje, a więc w ten sposób klient jest zaangażowany w projektowanie i często sceptycyzm na tym etapie znika.

Jakie przyszłe trendy przewidujesz w użyciu koloru i neurobiologii w architekturze?

Chciałabym zacytować Sarah Robinson, która w swojej książce "Architektura jest czasownikiem" podkreśla takie podejście do architektury, gdzie ciało i działanie są jednostkami miary dla przestrzeni i muszą być kamieniami węgielnymi projektowania. Podejście neurobiologiczne jest cenną pomocą, a projektowanie kolorów jego niezbędnym elementem.

Czy zauważyłaś wzrost świadomości wśród projektantów, z którymi pracujesz w zakresie wpływu koloru na użytkownika?

Muszę powiedzieć, że tak. Mam na to wiele dowodów. Użytkownicy i projektanci coraz częściej dostrzegają wpływ zbudowanego otoczenia na ich samopoczucie. Projektowaliśmy kiedyś dom opieki dla osób starszych. Jego wnętrza były pomalowano na biało, w odcieniu totalnej, optycznej bieli. To jest kolor, którego nigdy nie używam. Mogliśmy tam zmienić tylko wykończenie ścian, więc zamieniliśmy tą biel na biel chromatyczną. Tak jak już wspominałam, był to odcień bieli z domieszką żółci. Dostaliśmy potem bardzo pozytywny feedback. Znacznie poprawiło się samopoczucie mieszkańców oraz pracowników. To są użytkownicy, którzy przecież spędzali tam cały dzień, spożywali wszystkie posiłki. Mało kto wie, ale kolor otoczenia ma również wpływ na smak. Ponadto w obiektach ochrony zdrowia dobór kolorystyki wyposażania i wykończenia jest szczególnie ważny, ponieważ np. użycie odcieni zieleni sprawia, że ludzie wyglądają na bardziej chorych. Wszystkie odcienie żółci powodują z kolei, że będą wyglądać zdrowiej, a tym samym pacjenci w takim otoczeniu szybciej dochodzą do siebie.

Jakie przyszłe obszary badawcze są dla Ciebie ekscytujące w dziedzinie interakcji kolorów i środowiska?

Obecnie silne interesuje mnie projektowaniem przestrzeni leczniczych w najszerszym sensie tego słowa. Mam na myśli szpitale, domy opieki, wspólnoty, ale także miejsca regeneracyjne, przestrzenie dla kultury, szkoły, biura. Wyzwaniem jest projektowanie przestrzeni, które regenerują ludzi, które pomagają im czuć się dobrze, ponieważ spędzamy w zamkniętych środowiskach zbudowanych większość naszego czasu.

Rozmawiała Magdalena Wałek

Laura Sangiorgi jest absolwentką studiów architektonicznych na Politechnice Mediolańskiej (2002). W swojej pracy łączy wiedzę na temat kolorów, percepcji oraz projektowania architektonicznego. Obecnie jest wykładowczynią w Scuola del Design na Politechnice Mediolańskiej. Przez 20 lat pracowała jako Asystentka Dydaktyczna prof. Danilo Redaelliego oraz w "Sint Lucas" w Brukseli. Prowadzi również kurs „Colors” na studiach magisterskich „Neuroscience applied to architecture" na Uniwersytecie IUAV w Wenecji.

Magdalena Wałek, architektka i doktorantka związana z Wydziałem Architektury Politechniki Śląskiej. Specjalizuje się w wykorzystaniu nowoczesnych narzędzi cyfrowych w ochronie dziedzictwa kulturowego i zabytków. Redaktorka portali Grupa Sztuka Architektury.

Nie przegap okazji!!!

zapisz się do naszego newslettera