Czy szkic jest utworem architektonicznym?

Charakterystyczną cechą utworów architektonicznych jest występowanie co najmniej dwóch podstawowych sposobów utrwalenia – projektu oraz obiektu. Jest to jednak spore uproszczenie, ponieważ w procesie projektowania spotkamy się z szeregiem różnych nośników utworu architektonicznego, czasem stanowiących elementy projektu, które jednak mogą i często istnieją samodzielnie poza projektem. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia interesów uprawnionego architekta.

Dziś zajmijmy się szkicem utworu architektonicznego. Szkic to swobodnie wykonany rysunek, często o charakterze notatki, pomocny w późniejszej pracy lub przy prezentacji, czy też rozwijaniu pomysłu (idei). Szkicem nazwiemy również wstępną realizację wymyślonej koncepcji. W procesie tworzenia utworu architektonicznego spotkamy się zazwyczaj z całym szeregiem szkiców. W literaturze wyrażono pogląd, iż już na etapie powstawania pierwszych rysunków można doszukać się powstania utworu architektonicznego. Rysunek, szkic, jako zapis idei, może być, a jeśli dotyczy architektury w mojej ocenie jest pierwotną formą projektu architektonicznego.

Należy zastanowić się, czy taki szkic stanowi tylko etap w procesie tworzenia projektu architektonicznego, czy też rzeczywiście można go uznać za najbardziej pierwotną postać (nośnik) utworu architektonicznego?

W środowisku architektów krąży wiele historii dotyczących początkowych faz powstawania projektów znanych obiektów. Słyszałem na przykład historię, że pierwszy szkic słynnego wiaduktu w Millau (Francja), autorstwa Normana Fostera, powstał na serwetce w kawiarni. Czy jednak rzeczywiście już w tym momencie można mówić o powstaniu utworu architektonicznego? To, że w takiej sytuacji możemy mieć do czynienia z utworem plastycznym w postaci rysunku nie budzi raczej wątpliwości (patrz np. wyrok SN z dnia 24 listopada 1978 r. sygn. akt I CR 185/78). Przy obecnie panującej interpretacji prawa autorskiego, wyznaczającej bardzo niskie wymagania, jeśli chodzi o minimalny poziom twórczy, chronione są niemal wszystkie utwory plastyczne. Oczywiście uznanie danego „wytworu" za utwór plastyczny nie wyklucza uznania go również za inny rodzaj utworu. Poszczególne kategorie utworów znajdują się bowiem często w stosunku krzyżowania, a nawet zawierania.

Generalnie okoliczność ta nie ma znaczenia, ponieważ prawo autorskie nie różnicuje zasad ochrony utworów w zależności od ich rodzaju, jednak w przypadku utworów architektonicznych, na co zwracałem już uwagę, zasady ochrony uregulowano również w sposób szczególny. Z tego względu okoliczność ta może mieć jednak znaczenie.

Należy zastanowić się, jakie konsekwencje pociągnęłoby za sobą uznanie szkicu za formę zapisu utworu architektonicznego? Te hipotetyczne rozważania można oprzeć na przykładzie wspomnianego już dzieła Normana Fostera. Osławiony szkic przedstawiał ośmioprzęsłowy wiadukt, wsparty na siedmiu pylonach, o siedmiu masztach, przecinający dolinę rzeki Tarn, o długości około 2,5 km, zawieszony na wysokości ok. 250 m nad najniższym punktem doliny. Charakterystycznymi elementami szkicu były wspomniane maszty wraz ze stalowymi kablami podtrzymującymi most, o wysokości 87 m każdy. Później zrealizowany obiekt odznaczał się właśnie takimi rozwiązaniami. Przyjmijmy, iż szkic ten zostałby rozpowszechniony, tzn. udostępniony publicznie np. poprzez Internet. Czy w takiej sytuacji, jeżeli osoba trzecia, w oparciu o przedmiotowy szkic, stworzyłby projekt wiaduktu charakteryzującego się takimi samymi rozwiązaniami, naruszyłby prawa autorskie przysługujące autorowi szkicu?

Uznając szkic jedynie za utwór plastyczny odpowiedź na postawione pytanie musiałaby być negatywna. Utwór architektoniczny stworzony na podstawie utworu plastycznego rozpatrywać należałoby bardziej w kategorii utworu inspirowanego.

Jeśli jednak uznać, iż szkic ten jest nośnikiem utworu architektonicznego, to stworzenie na jego podstawie projektu architektonicznego, przejmującego elementy twórcze uwidocznione w szkicu oraz dodający nowe, stanowiłoby opracowanie, a więc utwór zależny. Rozporządzanie i korzystanie z takiego opracowania, zgodnie z art. 2 ust. 2 pr. aut., wymagałoby zgody twórcy utworu pierwotnego.

Można sobie również wyobrazić sytuację, w której stworzenie projektu na podstawie takiego szkicu nie wymagałoby żadnego wkładu twórczego. W takiej sytuacji można się zastanawiać, czy nie mielibyśmy do czynienia po prostu ze zwielokrotnieniem utworu, kopią, przeniesieniem na inną technikę utrwalenia. Przypisanie sobie autorstwa tak powstałego projektu i jego rozpowszechnienie uznać należałoby za plagiat, a więc naruszenie autorskiego prawa osobistego do autorstwa twórcy skopiowanego dzieła. Korzystanie z takiego projektu naruszałoby natomiast autorskie prawa majątkowe.

Uznać należy, iż jeżeli szkic przedstawia obiekt będzie on nośnikiem utworu architektonicznego. Warunkiem będzie oczywiście odzwierciedlenie przez szkic elementów twórczych, identyfikujących dany utwór architektoniczny.

Wynika z tego, iż w pewnych przypadkach powstanie utworu architektonicznego mieć będzie miejsce już na etapie powstania pierwszych szkiców. Oczywiście utwór w trakcie powstawania może ewoluować w takim stopniu, iż pierwotne szkice uznać trzeba będzie za osobne utwory.

W tym momencie warto zasygnalizować interesujący problem odzwierciedlania zrealizowanych utworów architektonicznych w dziełach plastycznych (szkice, rysunki, obrazy itp.) oraz na fotografiach. Utrwalenia tego rodzaju uznać należy bowiem za zwielokrotnianie utworu architektonicznego. Czy zatem rozpowszechnianie rysunków, czy też zdjęć przedstawiających konkretny utwór architektoniczny, bez zgody jego twórcy, czy też bez prawidłowego oznaczenia autorstwa, może stanowić naruszenie praw autorskich do tych utworów? Kwestia ta z całą pewnością zostanie niebawem poruszona na naszym blogu.

Współpraca: Jarosław Góra, Kancelaria Ślązak, Zapiór i Wspólnicy
Strona: www.kancelaria-szip.pl
Blog: www.ipblog.pl
Zobacz wizytówkę

Nie przegap okazji!!!

zapisz się do naszego newslettera